Lata szkolne, o których często myślimy ciepło, chociaż pełne radosnych, beztroskich chwil, są również pełne burzliwych momentów, silnych negatywnych emocji. Z pewnością każdy z nas doświadczył na szkolnym podwórku sytuacji, podczas których czuł, że nie jest wystarczająco dobry, by przynależeć do jakiejś grupy, został odrzucony przez kolegów lub źle oceniony przez nauczycieli. W niektórych przypadkach mogliśmy spotkać się z bardziej drastycznymi przykładami nieuczciwego traktowania, dyskryminacji lub wykluczenia.
Żeby przyjrzeć się bliżej problemowi, porozmawialiśmy z uczniami oraz nauczycielami, którzy przedstawili nam swoje obserwacje na temat niesprawiedliwego traktowania w szkole oraz propozycje zapobiegania i rozwiązywania tego problemu.
Kto pada ofiarą dyskryminacji?
Młodzież zwróciła uwagę na to, że ofiarami padają przede wszystkim osoby, które się wyróżniają.
Gdy ktoś odstaje od grupy w jakiś sposób, ma jakieś gorsze ubrania, ma za dobre ubrania, za kolorowe ubrania, ma dobre oceny, to wtedy jest narażony na gnębienie.
Wystarczy mieć dużą brodawkę lub pieprzyk, inny kolor włosów, mieć pół twarzy wysypane trądzikiem albo wyróżniać się ubraniem. U mnie np. chodziło o to, że wyglądałem zbyt młodo. Przyczyną może być też wydawanie dziwnych dźwięków, tiki, zespół Tourette’a, wystarczy się łatwo denerwować, wpadać w płacz, w szał.
Nierówności i związane z nimi problemy mogą się pojawić, gdy mamy do czynienia z osobą o innym pochodzeniu, kolorze skóry czy takiej, która nie zna języka. Jest to szczególnie istotne w obecnej sytuacji, gdy w polskich szkołach pojawia się coraz więcej dzieci z Ukrainy. Uczniowie często nieznający języka (lub znający go w niewielkim stopniu) zmagają się z wieloma trudnościami, a jedną z nich jest brak tolerancji ze strony otoczenia. Dla nauczycieli stanowi to spore wyzwanie, ponieważ sytuacja jest nowa i nikt do końca nie wie, jaki system oceniania w jej przypadku byłby najbardziej sprawiedliwy.
Bardzo istotnym czynnikiem są różnice w sytuacji materialnej. Uczniowie, których nie stać na markowe ubrania lub imprezy mogą zostać wykluczeni z grupy przez swoich kolegów lub, co gorsza, są wyśmiewani.
Jak jest paczka przyjaciół, to niektórzy robią tak, że jak ktoś nie ma pieniędzy, żeby gdzieś wyjść albo ma po prostu mniejszy budżet, to wyrzucają go z grupy, bo np. nie stać go, żeby wychodził w każdą sobotę.
Uczniowie, którzy są w gorszej sytuacji materialnej często nie mogą sobie pozwolić na to, co reszta klasy, np. wycieczki szkolne, co również może wykluczyć ich z grona przyjaciół.
Czasami są wycieczki i nie każde dziecko ma pieniądze na to, żeby za nie zapłacić. Potem inni gardzą nim, bo nie miał pieniędzy na tę wycieczkę, jest gorszy, bo nie ma pieniędzy.
Kim są sprawcy niesprawiedliwego traktowania?
Najczęściej młodzi ludzie doznają dyskryminacji, wyśmiewania i odrzucenia ze strony rówieśników. Koledzy często prześladują osoby, które są w jakiś sposób inne. Problem narasta, jeśli kolejne osoby podchwycą “żart”, w grupie rówieśniczej pojawia się przyzwolenie na wykluczenie danej osoby. Zarówno uczniowie, jak i nauczyciele, zauważyli, iż nierówne traktowanie może wynikać po prostu z większej sympatii lub braku tejże.
Niesprawiedliwość w szkole będzie zawsze dlatego, że zarówno nauczyciele, jak i uczniowie są tylko ludźmi. Np. kogoś lubi się bardziej, kogoś lubi się mniej. Kiedy dzieci dzieli się na grupy, to w tych grupach obowiązki nie są sprawiedliwie rozdzielane – tzn., jeśli trafi się do grupy ze swoją koleżanką, to już reszty grupy się nie widzi, pracuje się tylko z nią.
Większość nauczycieli ma swoich pupilków, a nie powinni. Jedna grupka dzieci jest dla nich ok, a innej nie lubią. Niektóre dzieci im się nie podobają, bo np. gorzej im idzie, nie są idealne. Ale wszyscy powinni być traktowani równo, żeby w przyszłości im lepiej szło.
Jedna z nauczycielek zauważyła trudność w stawianiu sprawiedliwych stopni.
Niesprawiedliwości wynikają również z systemu oceniania. Kiedy mamy uczniów ukraińskich, albo uczniów z rodzin niepolskich, ci uczniowie zazwyczaj są oceniani według tych samych kryteriów, co uczniowie z rodzin polskich. (…) To też uważam za nie do końca sprawiedliwe.
Uczniowie zauważają nierówność w traktowaniu między nimi a nauczycielami.
Nauczyciele dają nam zbiór zasad, których się musimy trzymać, a sami go nie przestrzegają. Np. uczniowie nie mogą używać telefonów na lekcjach i na przerwach, ogólnie w szkole, ani innych urządzeń elektrycznych, a nauczyciele używają i w ten sposób dają nam zły przykład.
Jeden z rozmówców zaznaczył, iż ciężko jest zmobilizować wychowanków do przestrzegania reguł, jeśli nie daje się dobrego przykładu.
Przykład dyskryminacji i przemocy w szkole
Przeprowadziliśmy rozmowę z 23-letnią kobietą, uchodźczynią z Ukrainy, która w Polsce żyje od 8 lat. Kobieta skończyła w Polsce gimnazjum, po czym zaczęła naukę w liceum, jednak zrezygnowała.
Przestałam chodzić nie dlatego, że mi się nie chciało uczyć. Wyśmiewano mnie, szeptano za moimi plecami i nie wytrzymałam nacisku psychicznego. (…)W liceum codziennie płakałam, nawet była próba samobójcza. Różnie mnie przezywano z powodu mojego pochodzenia: „obca, biała owca(…)”
Uczennica jawnie doznawała niesprawiedliwości, a nawet obrażania i gnębienia ze strony zarówno uczniów, jak i nauczycieli
Wychowawca, psycholog i wicedyrektor mnie wyganiali, mówiąc, że jestem za słaba na ich szkołę i psuję im opinię (…) Nauczycielka od matematyki naśmiewała się ze mnie, wzywała do tablicy i mówiła: „dzisiaj weźmiemy do tablicy naszego małego osiołka”. Wszyscy się ze mnie śmiali. Pisałam zadanie, ale ze stresu nie mogłam odpowiedzieć, pół lekcji stałam pod tablicą. W końcu mówiła: „usiądź, mały osiołku” i dawała mi jedynkę. Za każdym razem po lekcji długo płakałam.
Jak zwiększyć szanse na równe traktowanie w szkole?
Jest potrzebna debata wprowadzająca plan, system, którego skutkiem byłoby wypracowanie jak najbardziej uczciwego i ujednoliconego systemu w podejściu do ucznia oraz jego wyników. Rozmówcy proponują indywidualne podejście, traktowanie podopiecznych równo niezależnie od wyników i sympatii.
W przypadkach, kiedy ma miejsce gnębienie czy wyśmiewanie, organizowane są spotkania z pedagogiem szkolnym lub psychologiem. Zdaniem uczniów nie przynoszą one rezultatów lub efekty są krótkotrwałe. Znacznie bardziej pomocne wydaje się być wsparcie rówieśników. Jeśli wyśmiewany uczeń dostanie takie poparcie, jego prześladowca traci zainteresowanie, przestaje dokuczać.
Zdaniem uczniów pomocne mogłyby być regularne warsztaty z komunikacji i tolerancji.
Być może jakieś warsztaty antydyskryminacyjne mogłoby być pomocne, żeby rówieśnicy traktowali siebie równo bez względu na poglądy. A nauczyciele powinni mieć osobne warsztaty na temat równego traktowania uczniów.
Mogłyby być programy, które ukazywałyby jak bardzo bolesny bywa mobbing w szkole dla niektórych. Jak można go klasowo łatwo zatrzymywać (…) Takie tematy powinny być poruszane na godzinie wychowawczej, można by puszczać takie programy, filmy o takiej tematyce, rozmawianie na takie tematy chociaż raz na miesiąc, raz na semestr. Ulotki albo plakaty w szkole też mogłyby pomóc.
Obecnie wiele szkół mierzy się z wyzwaniem, jakim jest dołączenie Ukraińców do polskich szkół. Zdaniem rozmówczyni pochodzącej z Ukrainy jedynym sposobem, by zapobiec dyskryminacji, jest rozmowa o tolerancji, o szacunku. Nie uda się wprowadzenie zmian, jeśli nie będą zaangażowani wszyscy, zaczynając od nauczycieli, a kończąc na rówieśnikach.
Rozwiązaniem może być lekcja z szacunku i tolerancji, którą powinni odrobić zarówno uczniowie jak i nauczyciele (…) Problemem jest obojętność. W każdej szkole powinno się dobrze traktować obcokrajowców. Przydatne są zajęcia integracyjne i informacyjne, wyjaśnianie Polakom, kim są uchodźcy i dlaczego przyjechali do kraju.
W wypowiedziach uczniów często powraca temat mądrej pomocy, wsparcia ze strony nauczyciela, które jest z ich perspektywy niezwykle istotne.
Dużą rolę odgrywa mówienie o wzajemnym szacunku mimo nierówności i integracja.
Na pewno pomaga atmosfera szacunku w relacjach nauczyciel-dyrekcja-uczeń. Dużo mówimy o szacunku do siebie. Dzięki temu w mojej obecnej szkole jest lepiej niż w podstawówce. Ale nie jest tak, że problem z nierównym traktowaniem nie istnieje. (…) Ważne, żeby nauczyciele dawali dobry przykład
Według jednej z naszych rozmówczyń, uczennicy, pomocne byłoby również danie przestrzeni w szkole, w której można pobyć samemu. Szkoła jest głośnym i tłocznym miejscem, a niektórzy potrzebują się wyciszyć, nie są jednak w stanie tego zrobić w hałasie, wśród innych.
W trudnych sytuacjach mogłoby mi pomóc bycie w samotności, np. jakaś pusta sala, gdzie można by wejść i sobie siedzieć, samotność bywa dobra. Taka przestrzeń mogłaby być dostępna w czasie przerw, ale również w trakcie lekcji.
Potrzebna jest nauka tolerancji
Jak widać problem niesprawiedliwości w systemie edukacji jest obszerny i wymaga głębszej analizy oraz wprowadzeniu systemu jego skutecznego rozwiązania. Nierówne traktowanie może wynikać z wielu czynników: gorszej sytuacji materialnej, gorszych wyników w nauce, jak również szeroko pojętej odmienności – od stylu ubierania po pochodzenie. Zdarza się, że uczniowie naśmiewają się z kolegów, jednak problemem jest też komunikacja na linii uczeń-nauczyciel-dyrektor-pedagog szkolny. Uczniowie wspominają, iż rozmowy z pedagogiem nie zawsze są skuteczne, zdarza się, że pomagają tylko doraźnie, po czym problem powraca. Nauczyciele odnoszą się do rodzinnej sytuacji uczniów, uzasadniając, iż ciężko jest zmienić wartości wychowanka, które wyniósł z domu. Jeśli podopieczny nie jest nauczony szacunku, tolerancji dla innych i w domu nikt od niego takowych nie wymaga, trudno jest wypracować te nawyki w szkole.
Czy to znaczy, że należy się poddać? Z pewnością nie, szczególnie, że uczniowie czerpią bardzo dużo od rówieśników oraz otoczenia szkolnego. Wspierający wychowawca może dużo zdziałać, jednak potrzebuje pomocy zarówno ze strony rodziców, jak i systemu – czasu i środków przeznaczonych na naukę tolerancji, szczególnie, że czasem jest to nauka od podstaw.